‘Niet alles is te genezen in het leven’

Wat als je bloed en hersenweefsel van een gesneuvelde soldaat niet meer van je handen krijgt tijdens en na een missie óf je maatje ontploft bij een bermbom? Het zijn traumatische ervaringen waarmee humanistisch geestelijk verzorgers te maken hebben. Erwin Kamp (50) geeft sinds 17 mei leiding aan hen als Hoofdkrijgsmachtraadsman. Hij volgt Ingeborg Takken (57) op.

Door Saskia Markx

Het is een Koninklijk Besluit. Erwin Kamp aanvaardt zijn functie als hoofdkrijgsmachtraadsman (HKRM). Hij blijft ‘gaan waar militairen gaan’, het motto van de dienst, maar legt ook andere accenten. Op de dag van zijn afscheid aan het Veteraneninstituut praten Kamp en Takken over humanisme in de krijgsmacht en samenleving en over Moral Injury. 

Moral Injury

“Leg jij maar uit wat het is, dan zeg ik wel waarom het humanistisch is, antwoordt Takken op de vraag wat Moral injury is.
“Kamp: “Altijd op zoek naar vernieuwing, stuitte ik op Jonathan Shay, een professor, psychiater in de Verenigde Staten die dit concept heeft uitgedacht en ontwikkeld. Het greep me gelijk aan omdat het verwijst naar een soort verschuiving in je waarden- en normen patroon die het gevolg is van een gebeurtenis tijdens een uitzending. Vaak wordt bij veteranen gesproken over PTSS (Post Traumatische Stress Stoornis). De basis voor een PTSS, is dat je eigen leven wordt bedreigd en je bang bent te sterven. Bij Moral injury hoeft dat niet het geval te zijn.”

Zoals blijkt bij een jongen die achter het voertuig reed van Dennis van Uhm, de zoon van de voormalige CDS (Commandant der Strijdkrachten) die omkwam bij een aanslag.”Hij zei tegen mij: ‘Erwin, het is nu acht jaar geleden, maar ik moet steeds vaker aan dat voorval terugdenken. Het is niet zozeer dat mijn eigen leven bedreigd is geweest, want ik reed er ver vandaan, maar ik heb de impact gezien van zo’n aanslag, van zo’n IED (Improvised Explosive Device, bermbom, red.). Ik heb gezien wat dat met mensen doet, met onze eigen mensen, maar ook met de bevolking en dat zette alles wat voor mij rechtvaardig, goed en juist was in één klap op zijn kop.’”

Levensbeschouwing

“En dat heeft met levensbeschouwing te maken, met jouw waarden en normen. Gaan psychologen en psychiaters zitten sleutelen aan brain en mind, dan blijft er wat liggen. Moral injury gaat verder, want heeft ook te maken met de cultuur waarin je wordt grootgebracht en opvattingen van de hele samenleving. Wij sturen die jongens en meisjes eropuit en dat brengt ook een bepaalde verantwoordelijkheid met zich mee. Psychiaters en psychologen willen mensen beter maken, en spreken over moral repair of soul repair.

Kamp: Ik denk dat het daarnaast een opdracht is in ons leven om te leren leven en een plaats te geven aan dit soort gebeurtenissen, los van dat je de ziel kunt repareren. Daarvoor is iets anders nodig, namelijk een gesprek, een dialoog en dat is bij uitstek wat geestelijk verzorgers doen.

Rituele handeling

Kamp vertelt over een collega, raadsman Frans Kurstjens, die tijdens een missie hielp met het bergen van een gesneuvelde Amerikaanse militair. Ondanks dat hij handschoenen aan had en zich grondig douchte na afloop, kreeg hij het bloed en hersenweefsel niet van zijn handen. Pas toen hij de weduwe van de soldaat opzocht en haar handen aanraakte, een rituele handeling waar geestelijk verzorgers oog en ruimte voor hebben, dichtte dat de morele wond. Daar kon de jarenlange therapie niet tegen op.

“Niet alles is te genezen in het leven,” zegt hij. Ik ga overigens niet alleen uit van moral injury, maar ook van moral growth. Dat vind ik ook belangrijk om te doen, want je kunt geestelijk groeien en je ontwikkelen door wat je meemaakt tijdens een uitzending.”

En dat doen de raadsmannen en vrouwen tijdens gesprekken en vormingsbijeenkomsten, waar militairen worden klaargestoomd om strijdbaar te zijn in een flitsmacht die binnen zes uur ter plaatse moet kunnen zijn.

Bril

“De reden dat wij als humanistisch geestelijk verzorgers goed met dit concept kunnen werken, is dat het werkt als een bril,” vult Takken aan. Er zijn talloze voorbeelden. Takken: “In Afghanistan, in de provincie Uruzgan, waar wij zaten is het niet ongebruikelijk dat er voor het voor het vermaak van mannen, lokale leiders, tijdens feestjes, kleine jongetjes van de straat worden gevist. De manier waarop er met kinderen wordt omgegaan… er wordt slecht gezorgd voor kinderen, kindermisbruik komt voor en meisjes zijn daar minderwaardig. Vaak kun je er als militair niet zo veel aan doen.Terwijl onze militairen dat vreselijk vinden, moet je toch met die lokale leiders handelen, overleggen en zaken doen. Dat vinden de militairen tijdens de uitzending al moeilijk, maar daar kun je nog beseffen het is hier gebruikelijk en gewoon.

Takken: Maar als je terug thuis aan de thee bij je moeder of je vrouw zit en je ziet een jongetje of meisje van diezelfde leeftijd, die daar misbruikt worden of niet mee mocht in de helikopter voor een medische behandeling, dan kun je het moeilijk krijgen, dat kerft zo diep in de ziel.

Mensen

“Wat is het goede, hoe kun je het doen en de moeizaamheid om dat ten uitvoer te brengen, die drie dingen,” somt Takken op. “Daar gaat het om. Wij humanisten vinden dat mensen vooral mensen nodig hebben om te ontdekken wat het goede is, hoe je dat moet doen en waar je steun ligt. Dus zoals Erwin zegt, Moral injury is echt een wond. Je lijdt pijn doordat waarden en normen verschuiven. Je kunt teleurgesteld zijn in je eigen gedrag of in hoe de omgeving op jou reageert. Want goed en kwaad is iets wat ook voortdurend verschuift, in de loop van de jaren, en zeker in de loop van decennia.” 

Schuld en schaamte

“Maar het hoeven niet altijd schokkende gebeurtenissen te zijn. Als je naar de symptomen kijkt, schuld en schaamte, dan is er bijna altijd sprake van Moral injury. Want schaamte doet pijn het is een zielenwond.”